Nie masz konta? Zarejestruj się

Porady

Krąg i kręg, okrąg i okręg

09.04.2014 11:43 | 0 komentarzy | 9 219 odsłon | red
Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną”
0
Krąg i kręg, okrąg i okręg
Maciej Malinowski
Wiesz coś więcej na ten temat? Napisz do nas

Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną”

Krąg i kręg oraz okrąg i okręg to dwa różne słowa, choć bardzo podobne do siebie brzmieniowo (i etymologicznie). Mają inne definicje, ale... odmieniają się jednakowo. Tym samym sprawiają użytkownikom polszczyzny sporo kłopotu.
Krąg występuje w kilku definicjach. Przede wszystkim oznacza coś kolistego, ale także – przenośnie – grupę, grono, zespół ludzi i zakres tematyczny czegoś, np. pojęć, zagadnień.

Kręg należy z kolei do słownictwa medycznego, to inaczej podstawowy element kostny kręgosłupa zbudowany z trzonu i łuku (z wyrostkami) tworzących kanał, przez który przechodzi rdzeń kręgowy.

Z jednej strony mówi się więc nakreślić krąg, zatoczyć krąg, krąg taneczny, krąg na wodzie, krąg osób, krąg przyjaciół, krąg znajomych, krąg zagadnień, krąg spraw, z drugiej kręg szyjny kręgosłupa, kręg guziczny, kręg lędźwiowy itp.

Warto wiedzieć, że różna postać graficzna mianownika obydwu wyrazów (raz samogłoska nosowa ą, a raz samogłoska nosowa ę) wykształciła się dość późno, gdyż dopiero pod koniec XIX wieku, a na dobre utrwaliła się w połowie lat 60. XX wieku. Pisownię kręg przeforsowali wówczas autorzy podręczników anatomicznych. Wcześniej również w znaczeniu medycznym używano formy krąg.
Dodatkowy kłopot związany z omawianymi wyrazami polega na tym, że odmieniają się one przez przypadki według... tego samego wzorca (jedynie biernik jest inny, M. = B.). Rzeczownik krąg (= koło), tak samo jak kręg (tu jest to oczywiste), przyjmuje w przypadkach zależnych formy z -ę:
– krąg (koło), D. kręgu, C. kręgowi, N. kręgiem, Ms. kręgu,
W. o krąg!
– kręg (szyjny), D. kręgu, C. kręgowi, N. kręgiem, Ms. kręgu,
W. o kręg!
W l. mn. już w I przypadku występują te same formy (czyli kręgi). Mówimy i piszemy:
– kręgi (koła), D. kręgów, C. kręgom, B. kręgi, N. kręgami, Ms. kręgach, W. o kręgi!
– kręgi (szyjne), D. kręgów,
C. kręgom, B. kręgi, N. kręgami,
Ms. kręgach, W. o kręgi!

Może łatwiej by było, gdyby za poprawną uchodziła deklinacja krąg, krąga, krągowi, krągiem, krągu oraz krągi, krągów, krągom, krągami, krągach, czyli zawsze z samogłoską rdzeniową -ą, kiedy by chodziło o znaczenie krąg - koło.
Jest to możliwe wyłącznie w wypadku nazwiska Krąg (np. Jacek Krąg). Odmieniamy je tak: D. Jacka Krąga, C. Jackowi Krągowi,
B. Jacka Krąga, N. Jackiem Krągiem, Ms. Jacku Krągu, a w l. mn. państwo Krągowie (a nie: Jacka Kręga, Jackowi Kręgowi itd.; państwo Kręgowie).

Podobnie gramatycznie zachowują się rzeczowniki okrąg i okręg. Współcześnie one również mają różne definicje, ale w mianowniku l. mn. przyjmują tę samą postać graficzną (okręgi) i w l. poj. odmieniają się jednakowo (z samogłoską ę).
Okrąg to 1. linia mająca kształt koła, 2. osoby, przedmioty itp. ustawione w kształt koła, 3. przestrzeń zamknięta linią kolistą, płaski przedmiot kształtu kolistego i 4. (w matematyce): krzywa płaska będąca zbiorem wszystkich punktów płaszczyzny znajdujących się w jednakowej odległości od ustalonego punktu.

Okręg zaś to inaczej 1. część kraju stanowiąca jednostkę sądową, kolejową itp. lub w niektórych krajach – administracyjną i 2. obszar odznaczający się określonymi właściwościami geograficznymi, sprzyjającymi rozwojowi pewnych dziedzin gospodarki.
Mówi się więc z jednej strony okrąg tancerzy, okrąg dzieci,wzory naokrąg w układzie współrzędnych, okrąg horyzontu, z drugiej – okręg wyborczy, okręg administracyjny, okręg rolniczy, okręg przemysłowy itp.

Wprawdzie słowniki języka polskiego zezwalają jeszcze na używanie słowa okręg w znaczeniu 1. i 2. należącym do wyrazu okrąg, ale zwykle nie korzysta się z tej możliwości (nie powie się okręg koła, okręg tancerzy czy okręg ziemski).

Trzeba wiedzieć, że z punktu widzenia etymologicznego zasadna jest wyłącznie postać graficzna okrąg (to synonim słowa krąg). Dlatego dawni autorzy pisali o trzech powiatach stanowiących okrąg i operowali wyrażeniami okrąg naukowy warszawski, okrąg wojskowy, okrąg górniczy itp. Dzisiaj obowiązkowo słowo okrąg musieliby zastąpić wyrazem okręg.

Dodam, że rzeczownikiem okręg w znaczeniu - obszar, dystrykt administracyjny, sądowy, wyborczy - zaczęto się na dobre posługiwać dopiero po drugiej wojnie światowej.

Przełom nr 13 (1135) 2.4.2014