Polszczyzna łatwizna. Maciej Malinowski jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”), autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną”

W polszczyźnie od dawna funkcjonuje powiedzenie nudy na pudy oznaczające wielkie, nieznośne nudzenie się. Mówi się tak z dezaprobatą o czymś wyjątkowo nieciekawym, monotonnym, np. o obejrzanym filmie czy programie telewizyjnym, np.
– Byłam wczoraj w kinie, ale nudy na pudy, myślałam, że usnę;
– W naszej telewizji od dłuższego czasu wielkie nudy na pudy, nie ma czego oglądać.

W wyrażeniu nudy na pudy występuje forma mianownika l. mn. wyrazu nuda i nieco tajemnicze słowo pudy. Co ono oznacza?
Otóż pud, od którego w l. mn. wzięły się pudy, była dawną jednostką wagi (ciężaru, masy) używaną w Rosji carskiej i Królestwie Polskim, równą 40 funtom, czyli 16,38 kg. Oficjalnie zniesiono ją w 1918 roku, ale na wsiach posługiwano się nią jeszcze do wybuchu drugiej wojny światowej.

Cło od bawełny amerykańskiej sprowadzanej na Hamburg i Triest podniesiono do 25 kopiejek w złocie od puda – pisał Władysław Reymont w „Ziemi obiecanej”.

Pud było to więc coś sporych rozmiarów i dlatego nasi przodkowie chętnie używali przenośnego określenia na pudy (czegoś). Mówili, że czegoś jest na pudy lub czegoś mają na pudy, tzn. w dużej ilości, pod dostatkiem.

Książkowego rozumu mają na pudy, a w życiu palcem poruszyć nie umieją – żaliła się na „tych, co kończyli uniwersytety” Barbara do Bogumiła w „Nocach i dniach” Marii Dąbrowskiej.

Później – żeby było do rymu – ktoś dodał do wyrażenia na pudy słowo nudy (Jan Brzechwa pisał w wierszu „Śledź i dorsz”: Owszem. Tu są takie nudy,/ Że jeść można sól na pudy), i w ten sposób upowszechniło się potoczne, nieco żartobliwe powiedzenie nudy na pudy.

Powiedzenie cztery kąty i piec piąty jest równie znane. Mówi się tak o pustym mieszkaniu pozbawionym wszelkich sprzętów. Trzeba wiedzieć, że mamy do czynienia ze zwrotem bardzo starym, odnotowanym już na początku XVII w. przez Knapiusza w jego wielkim dziele Thesaurus polono-latino-graecus.

Pierwotnie nasi przodkowie mówili cztery kąty, a piec piąty, czyli używali spójnika a zamiast i: Nie ma tam nic, jako cztery kąty, a piec piąty – pisał Józef Lompa w „Przysłowiach i mowach potocznych ludu polskiego w Szlązku” z 1858 r. Sam widzisz, panie regencie, że tu tylko cztery kąty, a piec piąty. Innym się lepiej udaje... (z gawęd szlacheckich „Pamiątki Soplicy” Henryka Rzewuskiego wydanych w Wilnie w połowie XIX w.).

Owo powiedzenie wzięło się z tego, że w pustym pokoju są jedynie cztery kąty, a za jedyny „mebel” może uchodzić piec, przenośnie nazywany piątym kątem. Jak to zwykle w przysłowiach bywa, chodziło również o rym (kąty – piąty).
W dawnych stuleciach popularna była wśród młodzieży zabawa w „Cztery kąty i piec piąty”
(wspomina o niej Łukasz Gołębiowski w „Grach i zabawach różnych stanów w całym kraju, lub niektórych tylko prowincyach”, Warszawa 1831, s. 74).

Polegało to na tym, że czterech uczestników stawało w kątach, a piąty na środku pokoju (na początku miejsca losowano). Prowadzący zabawę – żeby utrudnić zadanie – opowiadał jakąś wciągającą historyjkę i gdy nagle krzyknął: „Cztery kąty i piec piąty”, należało się jak najszybciej przemieścić i znaleźć w innym kącie.

Oczywiście, najbardziej czyhał na wolne miejsce stojący na środku pokoju „piec”, co zazwyczaj mu się udawało. Tym samym ktoś inny stawał się nieszczęśnikiem, i zabawa toczyła się dalej. Jak widać, w tej prostej grze-zabawie liczyła się koncentracja uwagi, szybkość działania i spryt uczestników.
Przełom nr 12 (1134) 26.3.2014