Polszczyzna łatwizna (121)

Rzeczownika poczet używa się we współczesnej polszczyźnie rzadko. Kiedy przywołujemy go z pamięci, najczęściej myślimy o tytule albumu Jana Matejki Poczet królów i książąt polskich (44 portrety narysowane ołówkiem w ciągu niespełna dwóch lat). Ale są i inne książkowe określenia, np. poczet władców polskich, poczet papieży czy poczet rektorów jakiejś uczelni.
Mówi się też czasem, że ktoś został wpisany czy zaliczony w poczet studentów, członków jakiejś organizacji bądź zespołu albo że wszedł w poczet delegacji.

Nietrudno się domyślić, że w przytoczonych przykładach słowo poczet oznacza `zespół, pewną liczbę osób`. Ale pierwotnie miało jeszcze inne definicje: `obrachunek, rachunek, rachuba` oraz `drużyna, orszak, świta`.
Do dzisiaj obecne są w polszczyźnie zwroty zaliczyć, dać coś na poczet czegoś, pracować na poczet przyszłego miesiąca, roku itp., czyli `dać coś jako zaliczkę, zaliczyć na rachunek czegoś, wykonać wcześniej pracę zaplanowaną na później`.
Znamy też określenie poczet sztandarowy (inaczej `honorowa asysta sztandaru`).
Ciekawe jest pochodzenie słowa poczet...
Jak obrazowo wyjaśnia to prof. Jan Miodek w poradniku Słowo jest w człowieku (Wrocław 2007, s. 159), etymologicznie poczet jest słowem rodzimym, należy go łączyć z czasownikiem czytać, ale w innym znaczeniu niż obecnie. Pierwotnie bowiem czytać znaczyło m.in. `liczyć` i miało brzmienie czyść (tak dzisiaj forma 2. osoby l. poj. rozkazującego czasownika czyścić, np. Czyść mi to natychmiast).
Nasi przodkowie odmieniali słowo czyść tak: (ja) cztę, (ty) czciesz, (on) czcie, (oni), (one) cztą, dlatego archaiczny rdzeń -czt- (-czć-)
występuje i w rzeczowniku poczet, czyli `liczenie, liczba`, a później przenośnie `liczenie się z kimś, uznanie, szacunek`.
Omawiane słowo sprawia nieco kłopotu przy odmianie. Jak powiedzieć:
- poczetu królów polskich czy pocztu królów polskich?
- w poczcie sztandarowym czy w poczecie sztandarowym?

Należy zapamiętać, że choć w formie mianownikowej występuje samogłoska e (poczet), w dalszych przypadkach gramatycznych jej nie ma i poprawne są formy: D. pocztu, C. pocztowi, N. z pocztem, Ms. o, na, w poczcie.
Dlaczego nie poczetu, poczetem, o poczecie?

Otóż poczet jest bardzo starym wyrazem słowiańskim, który w języku prasłowiańskim miał postać počьtъ (ь i ь to tzw. jery, czyli
półsamogłoski).W wyniku procesów fonetycznych końcowy jer ъ (twardy) zanikł, a jer (miękki) ь w poprzedzającej sylabie przeszedł w pełną samogłoskę e, i w ten sposób powstał wyraz poczet. Jednak w dopełniaczu, celowniku, narzędniku i miejscowniku owo e znika, gdyż końcowa sylaba ma już pełną samogłoskę (-cztu, -cztowi, -cztem, -czcie).

Inaczej (jeśli chodzi o odmianę przez przypadki) rzecz się dzieje w wypadku słowa meczet mającym również zakończenie -et.
Meczet jest niepolski (z tur. mesżid, mesdżet z ar. masdżid dosłownie `miejsce oddawania czci, miejsce adoracji`), w różnych językach
europejskich występuje w około 100 wariantach (podaję za prof. Andrzejem Bańkowskim, Słownik etymologiczny języka polskiego PWN, t. II, Warszawa 2000, s. 159-160).

Do polszczyzny słowo to weszło dopiero w XVIII wieku za pośrednictwem języka ukraińskiego, w którym istnieje forma mečetь, a może też węgierskiego mescset. Wcześniej nasi przodkowie posługiwali się określeniem (ta) meszkita, pod wpływem włoskiej formy meschita.
Właśnie z tego powodu, że nie chodzi o wyraz rdzennie polski (albo przynajmniej słowiański), tylko zapożyczony, rzeczownik meczet odmienia się przez przypadki z zachowaniem samogłoski e, czyli: M. meczet, D. meczetu, C. meczetowi, B. meczet, N. z meczetem, Ms. o meczecie. Mamy więc do czynienia z inną sytuacją niż przy deklinowaniu wyrazu poczet, kiedy to w przypadkach zależnych głoska (i litera) e ginie (poczet, ale: pocztu, pocztowi, z pocztem, o poczcie).
Omawiana sprawa dotyczy też wielu innych wyrazów zapożyczonych rodzaju męskiego, np. rykoszet (fr. ricochet ` odbicie się czegoś będącego w locie, np. pocisku, piłki, od jakiegoś przedmiotu powodujące zmianę kierunku dalszego lotu`) czy swojsko brzmiącego pasztet (jest to jednak germanizm, od Pastete).
Mówi się i pisze: rykoszet, pasztet; rykoszetu, pasztetu; rykoszetowi, pasztetowi; z rykoszetem, pasztetem; o rykoszecie, o pasztecie.

Zresztą na przeszkodzie w odmienianiu bez e szczególnie w drugim słowie stoi fonetyka - takich „uproszczonych” form przypadków zależnych w ogóle nie dałoby się wymówić (paszttu, z paszttem, o pasztecie?).
A zatem pamiętajmy, że mówi się i pisze się: poczet królów polskich, ale: nie mam pocztu królów polskich. Zawsze jednak: rykoszet, rykoszetu i pasztet, pasztetu.

Maciej Malinowski
Autor jest mistrzem ortografii polskiej (katowickie „Dyktando”),
autorem książek „(...) boby było lepiej”, „Obcy język polski” i „Co z tą polszczyzną?”

Przełom nr 43 (1013) 26.10.2011