Istnieją w polszczyźnie rzeczowniki zakończone na -stwo i -wstwo, np. myślistwo i rybołówstwo. Kiedy obowiązuje jedna pisownia, a kiedy druga?

Gdybyśmy przejrzeli ortograficzne reguły, to byśmy się przekonali, że na -stwo kończy się o wiele więcej rzeczowników niż na -wstwo, np. ubóstwo, niedołęstwo, lenistwo, myślistwo, ojcostwo, plugastwo, papiestwo, obrzydlistwo, cudzołóstwo, probostwo, grabiestwo, ciemięstwo, zwycięstwo, księstwo, żelastwo. Utworzono je - odpowiednio - od wyrazów: ubogi, niedołęga, leń, myśliwy, ojciec, plugawy, papież, obrzydliwy, cudzołożyć, proboszcz, grabież, ciemiężyć, zwyciężyć, książę, żelazo, a więc od słów, których temat kończy się na spółgłoskę g, ń, w, ć, ż lub grupę szcz.

Wszystkie one otrzymały postać z przyrostkiem -stwo w wyniku historycznego procesu uproszczenia zbitki spółgłoskowej. Zamiast form: *niedołężstwo, *grabieżstwo, *papieżstwo, *cudzołóżstwo, *proboszczstwo, *księżstwo, *żelażstwo, *zwyciężstwo (w niektórych najpierw nastąpiła zamiana tematycznego g na ż, a w innych odrzucono jedynie zakończenie -gi, -wy, -iec), powstały formy, które łatwiej było wymówić, co ostatecznie znalazło odbicie w pisowni: niedołęstwo, grabiestwo, papiestwo, cudzołóstwo, probostwo, księstwo, żelastwo, zwycięstwo, ubóstwo, lenistwo, myślistwo, ojcostwo, plugastwo, obrzydlistwo.

Do owej grupy należą też wyrazy dziadostwo, gapiostwo, łazęgostwo, szefostwo, tchórzostwo, wodzostwo, wujostwo, doktorostwo, profesorostwo (pochodzą odpowiednio od wyrazów: dziad, gapa, łazęga, szef, tchórz, wódz, wuj, doktor, profesor).

Zapamiętajmy, że na -wstwo kończą się jedynie te rzeczowniki, które wywodzą się od czasowników lub rzeczowników mających w zakończeniu literę w. Pisze się: rybołówstwo (bo łowić), ptakołówstwo (bo łowić), marnotrawstwo (bo trawić), podwykonawstwo (bo podwykonawca), zawodowstwo (bo zawodowiec), wychowawstwo (bo wychowawca), sprawstwo (bo sprawca), sprawozdawstwo (bo sprawozdawca), szewstwo (bo szewc), szubrawstwo (bo szubrawiec), chciwstwo (bo chciwiec).

Zakończenie -wstwo mają ponadto rzeczowniki złożone o drugim członie: -dawstwo (np. krwiodawstwo, prawodawstwo), -znawstwo (np. językoznawstwo, literaturoznawstwo) oraz -mówstwo (np. brzuchomówstwo, krasomówstwo).

Przestrzegam na koniec przed tym, żeby nie pisać -wstwo w rzeczownikach myślistwo, plugastwo, obrzydlistwo itp., choć w wyrazach podstawowych, od których je utworzono, występuje literka w (myśliwy, plugawy, obrzydliwy). Dlaczego? Dlatego, że nie należy ona do rdzenia, tylko do zakończenia owych form przymiotnikowych.

Teraz o innej kwestii. Jest taki wierszyk Witolda Gawdzika (Profesora Przecinka) zaczynający się od słów: Zapamiętaj, zawsze tu / pisz otwarte, zwykłe „u” / w słowach: „skuwka” i „zasuwka”, / Gdyż wyjątkiem są te słówka.

Nie, pisownia wyrazów skuwka, zasuwka, zakuwka, okuwka, odkuwka, wsuwka przez u nie jest żadnym wyjątkiem (autor się zagalopował). Po prostu nie ma w nich przyrostka -ówka, charakterystycznego dla wielu wyrazów czy form zdrobniałych rzeczowników, choć wymawia się [-ufka]. Występuje w nich za to inny przyrostek, -wka (warto to zapamiętać).

Wyjaśnię to jeszcze bardziej obrazowo. Pisze się:
- bacówka, kryjówka, wywiadówka, parówka, żarówka, makówka, stalówka, wymówka, kartkówka, podkówka (od słowa podkowa) itp., ale:
- skuwka, zasuwka, zakuwka, okuwka, odkuwka, wsufka.

Dlaczego? Otóż dlatego, że te pierwsze powstały od wyrazów baca, kryć się, wywiedzieć się, para (czyli `dwie sztuki`), żar, mak, stal, wymawiać się, podkowa, kartka przez dodanie przyrostka -ówka, drugie zaś formy utworzono od czasowników skuć, zasuwać, zakuć, okuć, odkuć, wsuwać, które w rdzeniu (temacie) mają ową literkę u (dodano więc tylko -wka)

A zatem musimy uważać, kiedy przyjdzie nam napisać omawiane wyrazy. Niech nikogo nie myli podobieństwo brzmieniowe słów bacówka, kryjówka, wywiadówka, parówka, żarówka wiatrówka, dachówka, surówka oraz zasuwka, skuwka, okuwka, odkuwka, wsuwka, zakuwka. W tych drugich nie może się absolutnie znaleźć zakończenie -ówka, tzn. pojawić pisownia *zasówka, *skówka, *okówka, *odkówka, *zakówka, gdyż nie ma w polszczyźnie rzeczowników *zasowa, *skowa, *okowa, *odkowa, *zakowa (są za to czasowniki zasuwać, skuwać, okuwać, odkuwać, zakuwać).

Zdarza się jednak i tak, że nieraz poprawne są obydwa zapisy, jak w wypadku pewnego rzeczownika. Można pisać zarówno podkówka, jak i podkuwka, w zależności od znaczenia tych słów. Kiedy chodzi o `małą podkowę` lub `okucie o kształcie półkolistym chroniące obcas przed ścieraniem`, wtedy pisze się podkówka. Gdy jednak mamy na myśli `dolne okucie sań`, wówczas poprawny jest zapis przez u, czyli podkuwka, bo to wyraz pochodzący od czasownika podkuwać.
Maciej Malinowski

Przełom nr 22 (941) 1.06.2010